kategori

Batı dillerine Yunancadan geçmiş olan "kategori" kelimesi ifade, yüklem ve bir nesneye yüklenen nitelik anlamlarına ge­lir. Arapçada "söz" anlamına gelen "kavi" kelimesinden türetilen "mekûlât" da, bu Yunanca kelimenin hemen hemen tam çe­virisi olarak, bir nesne karşısında, onu ta­nımlamak için "söylenmiş sözler" anlamı­nı taşır.

Kategoriler öğretisinin kurucusu olan Aristoteles'e göre, gerçek bilgi tümel olan önermelerle kurulur. Her önerme, en az iki terimden meydana gelen bir yar­gıdır (hüküm). Bu iki terimden birincisi konu, ikincisi de yüklem, yanı obje hak­kındaki bir ifadedir. Devamlı olarak konu­ya bir takım ifadeler yüklenir. Konu edi­len ojbe tektir ve "cevher" dîye adlandırı­lır. Bu cevher hakkında söylenilen şeyler ise "araz"dır. Arazlar dokuz tanedir. Böy­lece bütün kategoriler, biri cevher, doku­zu da araz olmak üzere on adede ulaşır.

Şimdi Aristoteles'e göre bu on kategori­nin nelerden ibaret olduğunu sırasıyla gö­relim:

1- Cevher (Substance): Bir öner­mede "o nedir?" sorusunun cevabıdır: "O ağaçtır" gibi;

2- Nicelik (Ouantity): Öner­medeki "kaç?" veya "ne kadar?" sorusu­nun cevabıdır: "Üç tanedir" veya "iki met­redir" gibi

3- Nitelik (quality): Önermer deki "nasıldır?" sorusunun cevabıdır: "Be»

yazdır", "hastadır" gibi;

4- Görelik (relativity): Önermede, objenin diğer varlıklar­la nisbetini gösteren kategoridir: "O, onun nesidir?" sorusuna karşılık "oğlu­dur" cevabı gibi;

5- Yer (space): Önerme­deki "nerede?" sorusunun cevabı olan ka­tegoridir: "Altında" gibi;

6- Zaman (ti­me): Önermedeki "ne zaman?" sorusu­nun cevabıdır: "Geçen yıl" gibi;

7- Durum (state): Önermede objenin ne durumda olduğunu gösteren kategoridir: "Eğik", "oturmuş" gibi;

8- Sahib olma (mülk): Öner­mede konunun (obje) tasarrufunda bulu­nan şeyi gösteren kategoridir;

9- Etki (fi­il): Objenin ne yaptığını gösteren katego­ridir;

10- Edilgi (infial): Obje üzerine ya­pılan etkiyi gösteren kategori. Kategori­ler Aristoteles'te eşyanın en genel Özellik­lerini, varlığın objektif niteliklerini göste­rirken, Kant'ta düşüncenin form ve nite­liklerini gösterir. Kant, kategorilerin sayı­sını onikiye çıkarır. Bunlar, herbiri kendi içinde üçe ayrılan dört ana kategoridir:

1-Nicelik: a) Birlik, b) Çokluk, c) Bütünlük.

2- Nitelik: a) Olumlama, b) Olumsuzlama, c) Sınırlama. 3- Bağıntı: a) Cevher, b) neden-etki, c) Ortaklaşalık. 4- Modalite: a) Gerçeklik, b) Olabilirlik, c) Zorun­luluk.