emevi saray mimarisi ve sanatı

emevi saray mimarisi, islam sanatının oluşma safhasıdır. fethedilen bölgelerde (şam, kahire, tunus, güney doğu anadolu gibi) baskın oldukları ve etkilendikleri (helen, kot, sasani) kültürünün de temsiliyle oluşturdukları saray mimarisi yavaş yavaş şekillenmeye başlar. özellikle çöl coğrafyasında birçok saray ve kasır inşa etmişlerdir. en gelişmiş örneklerine buralarda rastlarız.

HiRBETEL MEFCER:

Günümüz filistin topraklarında yer alır. Hişan bin Abdülmelik tarafından yaptırılmış. 2 velid e tarihlenir. yapı kuzey güney doğrultusunda vaziyet planına sahip. güneyden avluya, avlunun da batısına yönelerek içeriye girilir. planın güney kısmında sarayın ikamet kısmı yer alır planın orta kısmında yer alan bu yapı, doğu yakasında cami ve etrafındaki yapılarla şekillenmiş. kuzeyinde hamam var. ikamet kısmında revaklı avlu şeklinde. batı kısmı hizmetli ikametine, güneyi mescid, kuzey ve doğusunda hamam şeklinde.

kuzey güney doğrultusunda derinlemesine dikdörtgen planlı hamama, doğudan girilecek şekilde dışarıya taşan taç kapıdan oluşur. buradan içeri girince 16 payeli, kubbeli, tonozlarla örtülü bir soğukluk karşımıza çıkar. kuzey batı kısmında halvet bulunur.
saray oldukça yüksek ve 2 katlı. dıştan dışa hem avlusu hem de saray mahalleri geniş duvarlarla ve kuleler takviyeli. roma dönemindeki savunma yapılarını çağrıştırır.

mozaik, mermer ve devşirme malzeme kullanılmış. düzgün kesme taş, tonozlar ve kubbede tuğla kullanılmış. stuko alçı süslemeler ve bunun yanı sıra fresk dediğimiz mozaik süslemeler var. mozaik açısından Helen, bizans; stuko ve alçı süslemeler açısından sasani izleri var.

MÜŞEDDAH SARAYI(KASRI)743-44

Ürdün umman civarında. banisi 2. Velid. dıştan 144 metre civarında kare bir alana oturmaktadır. her cephede yaklaşık 7 kule bulunur. dışardan yüksek beden duvarları ve kulelerle tahkim edilmiş. yapı 2 kısımdan meydana gelir. güney kısmı, saray hizmetlilerinin yer aldığı ikamet, mescit ve giriş kısmından oluşur. bu kısım bir iç avluya sahiptir. ikinci kısım ise divanhane kısmına geçiştir. burada taht salonu bulunur. bu kısmın ortası halifenin mekanı. buranın doğu ve batısında olmak üzere mekanlar sıralanmış. yine bir iç avluya sahip.

süsleme ve malzeme açısından, tuğla, alçı beden duvarları kesme taştan. tuğlanın olduğu yerlerde alçı da kullanılmış.
tezyinat ana hatlarıyla sasani kültüründen etkilenmiş. taşlar üzerindeki kabartmalar ise işçilik ve malzeme açısından emevi saraylarından etkilenmiş.

KUSAYRU AMRE KASRI(705-715)

Ürdün coğrafyasında çöldedir. banisi Velid Bin Abdülmelik. dıştan dışa 50 25 boyutlarında taht salonu ve hamamıyla günümüze ulaşmış. kuzey güney doğrultusunda 3 sahınlı bir düzenleme görülür. güney kısmında halifeye ait yapılar ve salonların batısında hamam kısmı var. hamamdaki 3 kısım belirgindir. günümüze ulaşmış en yoğun tezyinatlar bu kemer kısmının kubbesi ve kemerleridir. kuzey kısmında bir su kuyusu var. bunun yanında büyük bir havuz bulunur. beden duvarlarında düzgün kesme taş işçiliği bunun dışında alçı ve tuğla işçiliği var.

Buradaki Pano Tasvirleri: dönemi siyasi açıdan özetleyen süsleme ögeleridir. iktidarın hakimiyetini ve gücünü ifade ederler.
hamamın kubbesinde bir dünya haritası, yıldızlar vb tasvirler var. tonoz, kemer, duvar yüzeylerinde insan tasvirleri, özellikle kemerlerde yarı çıplak rakkaslar göze çarpar. bitkisel ve hayvansal sahneler dikkat çekicidir. fresk ve yüzeysel bezemeler eşssiz bir örneğe sahip.

özellikle bu dönemde putperestliğe dönmeyecek şekilde, yüzeysel olarak, 2 boyutlu insan tasvirlerine radikal sınırlar getirilmemiş. dönem dönem bu tasvirler mimaride kendine yer bulmuş. özellikle kusayr amre nin tonoz ve kemer kısımlarında bunun resmedildiğini net biçimde görürüz. emevi sanatının, heykel, resim gibi bu tasvirleri ve denemeleri islam sanatında çok cesur ve farklı bir yerde durur. fakat ibadet mekanı ile diğer yapılar arasında insan tasviri açısından farklılık vardır. cami ve mescitlerde
insan figürü kullanılmazdı. dış cephelerde bitkisel tezyinat göze çarpardı.

KASRÜL HAYRI GARBi(727)

Günümüz suriye topraklarında. yapının Banisi Halife Hişam Bin Abdülmelik tarafından humuslu mimar
süleyman bin ubeid e yaptırılmış. kareye yakın bir plana sahip. merkezi revaklı avlu etrafında beyt dediğimiz evlerle güney doğusunda hamam ve kervansaray yapılarından oluşur. giriş kısmının yarım yuvarlak kubbelerle takviye edildiği görülür. güvenlik kulelerinde ve girişte yoğun alçı tezyinat hakim. yapı 2 katlı düzenlemeye sahip. yapının duvar nişlerinde
halifenin heykeli görünümünde tasvirler vardır. cepheler mazgallarla destekli. sütunceli ve kemerli sathi nişlere sahip.

KASRÜL HAYRi ŞARKi:

kasrül hayrı garbinin hemen yanında bulunan yapı, avlanma alanı, dış ve iç sur halinde. etrafı çevrili.
revaklı avlu etrafında her biri bağımsız duran beytler, ortada bir havuz güney doğu köşesinde cami yapısından oluşur. ikinci bina ise ahşap parçalardan örtülü, tek girişli, duvar kalınlığı ilk binadan fazla ve 11 metre yüksek.

cami, mihrab duvarına paralel 3 sahın, bunu kuzeyden güneye kesen transept planlı harim, bunun güney kısmında 3 yönden saran revaklı avludan meydana gelmiş. plan şeması olarak şam emeviye camisine benzer. yapının yanında gözetleme kulesi olarak kullanılan sur duvarlarının dışında yüksek bir yapı var. yapının kemer kısımlarında çakmak taşı, sütun ve sütun başlıklarında mermer, beden duvarlarında, tonozlarda tuğla, kerpiç kullanılmış. buradaki küçük bina halife için olduğundan malzeme açısından daha niteliklidir.

büyük kasrın 4 cepheden 4 girişi var. tam kapının saçak noktasında kızgın sıvı dökmek için yapılmış olan mazgallar var. dış surlar, yüksek kuleler, cephelerde kalın duvarlar, mazgallar yüksek güvenlikli bir yapı meydana getirir.

SONUÇ:

her 2 kasır da emevi saraylarının günümüze ulaşmış en önemli yapıları. emevilerin siyasal sosyal, sanatsal anlamda bir yansımasıdır. gündelik hayatın da bir parçasıdır. emevi sanatı, islam sanatının temelidir. fethettikleri şam, kahire, tunus, güney doğu anadolu gibi yerlere birçok eser bırakmışlar. baskın oldukları (helen, kot, sasani) kültürünün de temsiliyle şam ümeyye gibi abidevi yapılar ortaya koydular. kasrül hayrı şarkı ve kasrül hayrı garbi gibi saraylar da çöl coğrafyasından günümüze ulaşmış eşsiz örneklerdir. bu yapılar dini açıdan emevi sanatının rahat olduğunu, heykel vasfında oldukları kadar tasvire de açık olduklarını kanıtlar niteliktedir. islam sanatının sonraki devirlerinde bu rahatlık ve böylesine cesurca sanatsal faaliyetler yoktur. sonraki dönemlerde heykel, yarı çıplak 2 boyutlu insan tasvirleri ve fresk süslemeleri devam etmemiştir. özellikle abbasiler döneminde bu sanat anlayış ve faaliyetler neredeyse tamamen kesintiye uğramıştır.

edit: imla ve birkaç ilave.